Bardzo istotnym zagadnieniem i bardzo dowolnie ocenianym przez organy jest kwestia wyceny budynków pozostawionych, w sytuacji gdy w dokumentach brak jest informacji na temat ich konstrukcji, powierzchni lub kubatury. Czy organ może odmówić uwzględnienia budynku w Postanowieniu? A jeśli odmówi? Co może zrobić strona postępowania i jaka jest ewentualna rola rzeczoznawcy majątkowego?
Temat braku powierzchni i innych parametrów nieruchomości zabużańskich, a przede wszystkim budynków na nich zlokalizowanych, jest bardzo istotnym, a jednocześnie bardzo różnorodnie traktowanym przez poszczególne Urzędy Wojewódzkie. W trakcie sporządzanych przeze mnie operatów szacunkowych dotyczących wyceny mienia zabużańskiego, zetknęłam się wielokrotnie z diametralnie odmiennymi stanowiskami różnych organów w bardzo podobnych sytuacjach.
Niewątpliwie ciekawą i dyskusyjną materią z jaką przyszło mi się zmierzyć, była sprawa tocząca się przed Wojewodą […] o potwierdzenie prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej, gdzie głównym dowodem potwierdzającym prawo do rekompensaty był Wyrok Sądu w […] zgodnie z którym nieruchomość pozostawioną stanowił: „dom murowany, kryty blachą, czteropokojowy z kuchnią, łazienką i dwoma pokojami na mansardzie, położony na 20 arowej działce”.
Wojewoda […] stanął na stanowisku, iż z uwagi na brak powierzchni budynku, nie może on podlegać wycenie, a operat szacunkowy należy sporządzić wyłącznie dla działki gruntowej. Ze względu na brak możliwości odwoławczych na tym etapie postępowania, strona zleciła sporządzenie operatu szacunkowego dotyczącego wyceny nieruchomości gruntowej niezabudowanej. Po złożeniu operatu szacunkowego określającego wartość samej działki, Wojewoda […] wydał Decyzję orzekającą o wysokości rekompensaty z tytułu pozostawienia działki oraz odmawiającą potwierdzenia prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości w postaci domu.
Od wydanej decyzji Strona wniosła odwołanie do Ministra Skarbu Państwa, w którym zarzuciła Wojewodzie […] naruszenie przepisów postępowania administracyjnego w sposób mający istotny wpływ na wynik sprawy poprzez odmówienie wiarygodności treści Wyroku Sądu Wojewódzkiego w […] i nie uwzględnienie faktu istnienia domu murowanego krytego blachą, czteropokojowego, z kuchnią i łazienką i dwoma pokojami na mansardzie; nieuwzględnienie żądania strony dotyczącego przeprowadzenia dowodu w zakresie ustalenia powierzchni budynku jako okoliczności mającej znaczenie dla sprawy; dokonanie dowolnej, a nie swobodnej oceny dowodów zebranych w trakcie postępowania; nieumożliwienie wypowiedzenia się biegłego w zakresie powierzchni pozostawionego budynku.
Po zapoznaniu się z wyrokiem Sądu Wojewódzkiego w […], bezstronnie należy przyznać, że charakterystyka domu zawarta w wyroku jest stosunkowo jasna i wyczerpująca w porównaniu z wieloma innymi opisami pozostawionych nieruchomości, na podstawie których Urzędy Wojewódzkie wydają postanowienia o spełnieniu wymogów wynikających z ustawy.
Biorąc pod uwagę informacje uzyskane w trakcie licznych wycen nieruchomości zabużańskich, miałam możliwość porównania jak w poszczególnych Urzędach Wojewódzkich rozstrzygane są kwestie dotyczące ustalenia szczegółów powierzchniowych i konstrukcyjnych mających znaczenie dla ustalenia wartości nieruchomości pozostawionych. Jak widać z przytoczonych poniżej fragmentów postanowień, organy pozostawiają do oceny rzeczoznawcom majątkowym oraz odwołują się do ich wiedzy specjalnej i posiadanego doświadczenia bądź też samodzielnie, na podstawie informacji zebranych w trakcie prowadzonych postępowań, same wskazują przedmiot i zakres wyceny:
Postanowienie Wojewody […] z lipca 2010 roku „Z uwagi na fakt, iż brak jest bardziej szczegółowych danych charakteryzujących obiekty budowlane /roku budowy, z jakich materiałów budowlanych były wykonane zabudowania gospodarcze/ oszacowanie ich, w zakresie określenia wartości nieruchomości, pozostawia się wiedzy i doświadczeniu rzeczoznawcy majątkowego, wynikających z charakterystyki powiatu”.
Postanowienie Wojewody […] z maja 2010 roku „W myśl art. 10 ust. 1 cyt. ustawy, operaty szacunkowe określające wartość pozostawionych nieruchomości, są sporządzane z uwzględnieniem dowodów zgromadzonych w postępowaniu o potwierdzenie prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami RP (wymienionymi w art. 6 ust. 1 pkt. 1 i 3). Natomiast w zakresie nieustalonym na podstawie zgromadzonych w postępowaniu dowodów (tj. odmiany nasadzenia sadu wchodzącego w skład przedmiotowej nieruchomości), szacunkowa wycena zostanie dokonana przez rzeczoznawcę majątkowego w oparciu o posiadane przez niego doświadczenie zawodowe oraz analizę stosunków społeczno ? gospodarczych okresu międzywojennego, występujących na terenach II RP”.
Postanowienie Wojewody […] z maja 2010 roku „(…) z uwagi na brak możliwości ustalenia wymiarów zabudowań gospodarczych, na potrzeby wyceny należy przyjąć przeciętne wymiary budynków zazwyczaj wchodzących w skład gospodarstwa rolnego (…)”.
Postanowienie Wojewody […] z czerwca 2010 roku „W związku z brakiem dowodów, pozwalających ustalić powierzchnię zabudowań wchodzących w skład przedmiotowej nieruchomości (oraz ilości komórek), organ prowadzący postępowanie przeprowadził analizę dotychczasowych postępowań, dotyczących podobnych nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami RP. W jej trakcie stwierdzono, że w innych dotychczasowych postępowaniach, dotyczących oceny podobnych nieruchomości położonych w miastach, przeciętną powierzchnią, dla tego typu nieruchomości (przy zastosowaniu opisanych w wyroku sądu materiałów budowlanych) była dla komórki (pełniącej min. funkcje składu materiałów opałowych, narzędzi itp.) pow. około 15 m2. W związku z powyższym, organ prowadzący postępowanie przyjął, iż nieruchomość zabudowana była: domem mieszkalnym o pow. 150 m2 (tak jak w wyroku sądu) oraz 2 komórkami o pow. 15 m2 każda z nich”.
Uwzględniając bardzo ogólne i lakoniczne opisy nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami RP, jakie znajdują uznanie w innych Urzędach Wojewódzkich i stanowią podstawę do wydania postanowień, o których mowa w art. 7 w/w ustawy, należy stwierdzić, że opis budynku mieszkalnego jaki zawierał Wyrok Sądu Wojewódzkiego w […] w analizowanej sprawie należy do stosunkowo szczegółowych i mógłby stanowić podstawę do ustalenia wartości nieruchomości pozostawionej.
Abstrahując od tego konkretnego postępowania, nie można w tej kwestii pominąć istniejącego orzecznictwa sądów administracyjnych, które wypowiadały się już w analogicznych sprawach wskazując na naruszanie przez organy praw obywatela i jego słusznego interesu.
Wyrok WSA w Warszawie w sprawie I SA/Wa 1934/10 z dnia 8 kwietnia 2011 roku:
„Przy ponownym rozpoznaniu sprawy organ weźmie pod uwagę powyższe uwagi a ponadto, wobec zaprezentowanego w uzasadnieniu decyzji Wojewody […] poglądu, że ustalenie rodzaju i powierzchni majątku należącego do W. T. winno być przedmiotem odrębnego postępowania przed sądem cywilnym w odrębnej sprawie o ustalenie, – rozważy, czy w kontekście obowiązków organu wynikających z brzmienia art. 7, 8 , 9 a także 77 i 80 k.p.a. istnieje uzasadniona podstawa do podjęcia czynności w trybie art. 97 par.1 pkt.4 k.p.a.
Zaznaczyć bowiem w tym miejscu wypada, że nakaz respektowania zasad praworządności w dążeniu do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego sprawy przy poszanowaniu interesu społecznego oraz obywateli (art. 7 k.p.a.) a ponadto w dążeniu do pogłębiania zaufania obywateli do organów Państwa oraz ich świadomości prawnej( art. 8 k.p.a.) ? wymaga szczególnej dbałości aby strony i inne osoby w postępowaniu nie poniosły szkody z powodu nieznajomości prawa (art. 9 k.p.a.)”.
Wyrok NSA w sprawie I OSK 919/11 z dnia 28 czerwca 2012 roku:
„Brak jednak dowodów wskazanych w art. 6 ust. 4 i 5 ustawy o rekompensatach nie uwalnia organu prowadzącego postępowanie od zachowania zasady ustanowionej w art. 7 k.p.a., prawdy obiektywnej, zatem podejmowania wszelkich czynności niezbędnych do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego sprawy, z uwzględnieniem interesu społecznego i słusznego interesu strony. Wyjaśnieniu stanu faktycznego ma zaś służyć, jak wynika z art. 75 § 1 k.p.a., wszystko, co może przyczynić się do wyjaśnienia sprawy, a nie jest sprzeczne z prawem. Jeżeli idzie o postępowanie w sprawie realizacji prawa do rekompensaty mogą to być dowody wskazane w art. 6 ust. 4 i 5 ustawy o rekompensacie, ale także inne dowody, opinie biegłych, oględziny, przesłuchanie strony. Dopiero po wyczerpaniu tych wszystkich dowodów można mówić o zebraniu materiału dowodowego i ocenić czy dana okoliczność została udowodniona.
(…) Trudno sobie wyobrazić, aby w Polsce nie było specjalisty, który wyjaśniłby jaka była konieczna powierzchnia stajni na 18 sztuk koni, obora na 80 sztuk bydła, czy chlewnia na 20 sztuk trzody i jaka musiała być dla tych sztuk powierzchnia stodoły, czy spichrza, a także który nie potrafiłby się odnieść do wyliczeń dokonanych przez A. L. Takie możliwości dowodowe, a więc dowód z biegłych, ale nie z rzeczoznawców majątkowych, gdyż ci tylko dokonują wyceny wartości nieruchomości, posługując się konkretnymi danymi, tylko z zakresu gospodarki rolnej, jak i przesłuchanie strony, nie zostały wykorzystane. Dane uzyskane na skutek przeprowadzenia tych dowodów stanowiłyby podstawę do wyceny nieruchomości dla rzeczoznawców majątkowych”.
Wyrok WSA w Warszawie w sprawie I SA/Wa 1830/10 z dnia 3 marca 2011 roku:
„Błędne jest również twierdzenie Wojewody […], że warunkiem prowadzenia postępowania w sprawie, niezbędnym do wydania postanowienia, o którym mowa w art. 7 ust. 1 ustawy jest wykazanie przez wnioskodawcę wielkości powierzchni budynków znajdujących się na pozostawionych nieruchomościach. Z treści art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy taki wymóg nie wynika. Przepis ten obliguje stronę do wykazania rodzaju i powierzchni pozostawionych nieruchomości, co zostało ustalone przez Sąd Wojewódzki w K. w prawomocnym wyroku. Zgodzić należy się z organem, że dane na temat powierzchni budynków mogą mieć znaczenie dla sprawy, jednakże kwestia ta stanie się aktualna na etapie sporządzania przez biegłego rzeczoznawcę operatu szacunkowego. Trzeba bowiem wskazać, że wartość rynkową pozostawionej nieruchomości ustala się na podstawie nieruchomości podobnych. W przypadku braku cen transakcyjnych tych nieruchomości zajdzie konieczność określenia przez biegłego wartości odtworzeniowej budynków znajdujących się na gruncie (art. 11 ust. 1 i 4 ustawy)”.
Wyrok WSA w Warszawie w sprawie I SA/Wa 1700/10 z dnia 8 kwietnia 2011 roku:
„Zaskarżoną decyzją Minister Skarbu Państwa utrzymał w mocy decyzję Wojewody […] odmawiającą potwierdzenia prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia przez Z. M. nieruchomości położonej w miejscowości Ż., poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej, w części obejmującej zabudowania wchodzące w skład tej nieruchomości.
Dokonując oceny zaskarżonej decyzji Sąd uznał, że skarga zasługuje na uwzględnienie, ponieważ zarówno zaskarżona jak również poprzedzająca decyzja naruszają prawo.
(…) 4. Ze znajdującego się w aktach sprawy wyroku Sądu Wojewódzkiego w […] wynika, iż Z. M. pozostawił w związku z II wojną światową na terenach wschodnich nie wchodzących aktualnie w skład Państwa Polskiego w miejscowości Ż. nieruchomość gruntową o powierzchni około […], na której stał dom parterowy dwuizbowy zbudowany z drewna i cegły na podmurówce kryty blachą z dwiema przyległymi komórkami gospodarczymi, a ponadto nieruchomość rolną o pow. 1/4 hektara.
Zgodnie z art. 365 § 1 kodeksu cywilnego, orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby.
Oznacza to, że wyrok sądu powszechnego, w niniejszej sprawie jest to wyrok Sądu Wojewódzkiego w […], ma moc powszechnie obowiązującą, i zdaniem Sądu, nie może być tak, że organ mając w aktach sprawy prawomocny wyrok ustalający mienie pozostawione poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej, odmawia Z. M. potwierdzenia prawa do rekompensaty w pełnym zakresie ustalonym przez sąd powszechny w wyroku.
Podkreślić w tym miejscu należy, iż art. 6 ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej, której przepisy były podstawą materialnoprawną zaskarżonej decyzji, w ust. 4 stanowi, iż dowodami potwierdzającymi pozostawienie nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej, „mogą być w szczególności …”, co oznacza, że przepis ten nie wyłącza możliwości dopuszczenia, zwłaszcza pomocniczo, innych środków dowodowych, zwłaszcza przewidzianych w przepisach kpa, w rozdziale 4 dowody.”
Wyrok WSA w Warszawie w sprawie I SA/Wa 59/11 z dnia 27 maja 2011 roku:
„Stanowisko organu II instancji w tym zakresie nie zostało poparte żadnymi dowodami, a argumenty użyte przez organ w uzasadnieniu zaskarżonej decyzji nie są przekonywujące a dokonanie wyliczenia powierzchni spornych budynków nie są poparte żadnymi dowodami. A przecież z art. 84 kpa wynika, że gdy w sprawie wymagane są wiadomości specjalne, organ administracji publicznej może zwrócić się do biegłego lub biegłych o wydanie opinii w tym przypadku np. do biegłego z zakresu budownictwa, który posiadając specjalistyczną wiedzę mógłby ustalić na podstawie znajdującej się w aktach sprawy fotografii przynajmniej w przybliżeniu powierzchnię spornych budynków.”
A jak zakończyła się niniejsza sprawa? Minister Skarbu Państwa wydał Decyzję uchylającą decyzję Wojewody […] w całości i przekazał sprawę do ponownego rozpatrzenia z następującymi uwagami:
„Na wstępie należy zauważyć, iż z akt sprawy bezspornie wynika, iż Pan (…) pozostawił dom murowany kryty blachą, czteropokojowy, z kuchnią, łazienką i dwoma pokojami na mansardzie położony na 20 arowej działce. Powyższe wynika z wyroku Sądu Wojewódzkiego w […]. W opinii Ministra Skarbu Państwa należy zgodzić się z zarzutem zawartym w odwołaniu od decyzji Wojewody […], iż Wojewoda w sposób niezgodny z obecnie obowiązującymi przepisami prawa z podstawy obliczenia rekompensaty wyłączył nieruchomość budynkową tj. dom murowany kryty blachą, czteropokojowy z kuchnią, łazienką i dwoma pokojami na mansardzie.
Wojewoda […] działając wbrew zasadzie wynikającej z art. 7 Kpa, pomimo tego, iż w wyroku Sądu Wojewódzkiego w […] wynika, że Pan (…) pozostawił w związku z wojną dom murowany, nie podjął wszystkich czynności mających na celu ustalenie powierzchni w/w nieruchomości.”
Minister Skarbu Państwa oparł się również na cytowanym powyżej wyroku WSA w Warszawie w sprawie I SA/Wa 59/11 z 27 maja 2011 roku wskazując, iż:
„(…) W przypadku gdy z dowodów zebranych w trakcie postępowania nie wynika powierzchnia pozostawionych nieruchomości, brak ten należy uzupełnić w pierwszej kolejności w oparciu o dowody z dokumentu, a gdy takich nie ma, należy przyjąć dowody z oświadczeń świadków. Natomiast w przypadku, gdy określenie powierzchni nieruchomości zabużańskiej w oparciu o dowód z dokumentu lub zeznań świadków okaże się niemożliwe, WSA nie wykluczył przyjęcia jako dowodu w sprawie opinii biegłego (art. 84 § 1 Kpa).
W związku z powyższym organ I instancji ponownie rozpatrując sprawę powinien w szczególności przeprowadzić z urzędu postępowanie wyjaśniające, co do powierzchni należącego do Pana (…) domu. W tym celu z uwagi na wyczerpanie pozostałych środków dowodowych powinien wystąpić do biegłego z zakresu budownictwa celem ustalenia czy w oparciu o literaturę fachową oraz wiedzę specjalistyczną jest możliwe ustalenie (chociaż w przybliżeniu) powierzchni spornej zabudowy.”
A jaki był finał sprawy? Po Decyzji Ministra Skarbu Państwa, Wojewoda […] zlecił biegłemu z zakresu budownictwa określenie powierzchni użytkowej budynku. Uwzględniając opracowaną przez biegłego opinię, sporządziłam operat szacunkowy, w którym oszacowałam wartość nieruchomości zabudowanej. Wojewoda […] wydał decyzję i sprawa szczęśliwie została zakończona, a rekompensata wypłacona.
Jeśli nie wiadomo o co chodzi, to oczywiście chodzi o pieniądze. W prezentowanej sprawie różnica pomiędzy wysokością rekompensaty, która byłaby ustalona na podstawie wartości samej działki wynoszącej 30.000 zł, a wysokością rekompensaty ustalonej dla nieruchomości zabudowanej wynoszącej 400.000 zł ? wyniosła ponad 74.000 zł!!!
W opisanym postępowaniu, kwestia uwzględnienia bądź nieuwzględnienia budynku miała fundamentalne znaczenie, gdyż to budynek jest najbardziej cennym składnikiem nieruchomości przesądzającym o wysokości rekompensaty. A jak wygląda sprawa w sytuacji gdy mieniem pozostawionym jest wielkoobszarowy majątek ziemski, mający kilka tysięcy hektarów, a wymienionych budynków jest kilka? Kilkakrotnie zetknęłam się z sytuacją gdzie osoby uprawnione świadomie rezygnowały z budynków, tylko dlatego, że wiązało się to ze znacznym wydłużeniem postępowania, a w konsekwencji z dłuższym oczekiwaniem na wypłatę rekompensaty.
Jak można zauważyć na przykładzie podanych wyroków i decyzji, zarówno Minister Skarbu Państwa jak i Wojewódzki Sąd Administracyjny, nie utrwaliły jednolitego sposobu postępowania i orzecznictwa w tej kwestii. Czy można zatem wymagać, aby wszystkie Urzędy Wojewódzkie w zharmonizowany sposób podchodziły do tego zagadnienia?
Być może trudno jest wymagać jednakowych rozstrzygnięć we wszystkich Urzędach Wojewódzkich, ale generalną sprawą jest zachowanie organu administracji zgodnie z ogólnymi zasadami postępowania administracyjnego, określonymi m.in. w art. 7 Kpa. Zasada wyrażona w tym artykule oznacza, że treść i zakres ochrony słusznego interesu indywidualnego w działaniach organów administracji sięgają do granic kolizji z interesem społecznym. Organ administracji, działający na podstawie przepisów przewidujących uznaniowy charakter rozstrzygnięcia, jest obowiązany załatwić sprawę w sposób zgodny ze słusznym interesem obywatela, jeśli nie stoi temu na przeszkodzie interes społeczny (II SA/WA 241/08).
Można zatem stwierdzić, że w sprawach, gdzie brak jest podanych wymiarów budynków, a organ nie uwzględnia ich w wydawanym postanowieniu potwierdzającym spełnienie wymogów, dochodzi do naruszenia prawa materialnego poprzez spłycenie i arbitralne ustalenie stanu faktycznego dotyczącego składników pozostawionego mienia. Moim zdaniem takie działanie powoduje, że wydawane postanowienia nie mogą stanowić podstawy do dokonania prawidłowej subsumcji pod określone normy wynikające z ustawy o realizacji prawa do rekompensaty.
Zgodnie z art. 7 Kpa organ administracji publicznej obowiązany jest uwzględnić interes indywidualny, jako podlegający szczególnej ochronie. Szczególne znaczenie ma realizacja tej zasady w postępowaniu wyjaśniającym. Ustalenie stanu faktycznego przesądza o sposobie załatwienia sprawy. Ustalając zatem zakres postępowania wyjaśniającego (art. 77), organ obowiązany jest dążyć do ustalenia okoliczności faktycznych nie tylko mających znaczenie prawne dla realizacji interesu społecznego, ale w równej mierze i okoliczności faktycznych mających znaczenie prawne dla realizacji interesu indywidualnego.
A jak może postąpić rzeczoznawca majątkowy w sytuacji gdy organ w postanowieniu wskaże, że to rzeczoznawca majątkowy na podstawie posiadanego doświadczenia oraz informacji historycznych, ma dokonać wyceny budynków dla których nie zostały określone powierzchnie? No cóż, moim zdanie ? musi zachować zdrowy rozsądek.
Ja, w takich sytuacjach, po pierwsze opieram się na wszelkich dostępnych opracowaniach, wydawnictwach i informacjach z okresu międzywojennego, w których opisane są przedwojenne budynki, a po drugie wykorzystuję informacje jakie uzyskałam w trakcie wyceny innych nieruchomości zabużańskich, w których podane były powierzchnie, kubatury lub ilość izb. Co prawda wymaga to znacznego nakładu pracy, ale efekt jest wart zachodu, ponieważ w sposób zupełnie obiektywny i możliwy do uzasadnienia, jestem w stanie uzasadnić przyjęte powierzchnie. W opracowanej przeze mnie tabeli opisuję wszystkie nieruchomości podając: powierzchnię gruntu, powierzchnię i konstrukcję domu oraz powierzchnię i konstrukcję budynków gospodarczych. Oczywiście, nie na wszystkich nieruchomościach były takie same (te same) budynki, ale przy znacznej ilości materiału istnieje duże prawdopodobieństwo, że wśród naszych danych znajdą się informacje na temat budynków takich jak w aktualnej wycenie.
Jako ciekawostkę mogę powiedzieć, że kilka lat temu namówiłam Koleżankę z Poznania (którą serdecznie pozdrawiam) na sporządzenie takiego samego zestawienia jakie ja posiadałam. Cóż się okazało? W Jej zestawieniu było 29 opisów dotyczących gospodarstw rolnych, w moim zestawieniu były 33 opisy, a średnia powierzchnia domu drewnianego wyniosła odpowiednio 107 m2 i 109 m2!!!
Na podstawie zebranych informacji, zamieszczam w operacie szacunkowym następującą zapis, który w tym przypadku dotyczył wyceny gospodarstwa o powierzchni 12 ha:
W trakcie przeprowadzonego badania stwierdzono, że powierzchnie poszczególnych budynków, określone na podstawie posiadanych informacji dotyczących gospodarstw o powierzchniach 7,00 ? 17,03 ha zawierały się w przedziałach:
- dom mieszkalny 48 – 180 m2 – średnia 100 m2
- obora / stajnia 23 – 231 m2 – średnia 92 m2
- stodoła 67 – 432 m2 – średnia 169 m2
- chlew 20 – 62 m2 – średnia 42 m2
Oczywiście nie twierdzę, że jest to jedyny słuszny sposób postępowania, ale uważam, że pozwala na naprawdę rzetelne odwzorowanie powierzchni zabudowań w sytuacji ich braku w dokumentach. Bardzo ważne jest również dogłębne zapoznanie się z literaturą z okresu międzywojennego dotyczącą budownictwa wiejskiego albo miejskiego, w zależności od rodzaju i położenia nieruchomości. Dla przykładu na koniec podaję kilka pozycji z wykorzystywanej przeze mnie literatury z okresu międzywojennego, w której znaleźć można wiele przydatnych informacji.
Przykładowe projekty zagród wiejskich – wydane przez Wydział Budownictwa Wiejskiego Centralnego Towarzystwa Organizacyj i Kółek Rolniczych w 1938 roku.
Budownictwo wiejskie roboty ziemne – materjały budowlane i ich łączenie budowle wiejskie – Stanisław Turczynowicz wydana nakładem Księgarni Rolniczej w 1922 roku (reprint).
Budownictwo wiejskie podręcznik praktyczny dla właścicieli ziemskich – opracowana przez Józefa Holewińskiego.
Odbudowa polskiego miasteczka projekty domów – pod redakcją Józefa Gałęzowskiego, Kraków 1916 rok.
Budowa domów dla urzędników państwowych w województwach wschodnich – Ministerstwo Robót Publicznych, Warszawa 1925 rok.
Katalog typowych domów dla drobnego budownictwa mieszkaniowego – Bank Gospodarstwa Krajowego, 1934 rok
Więcej na ten temat można przeczytać również w moim artykule opublikowanym w materiałach z Sympozjum Wyceny Nieruchomości dla Samorządów oraz na witrynie PTRM pt. Rzeczoznawca w trybach ustawy zabużańskiej
